dr Maria Ciesielska

Ludwick Fleck - profesor mikrobiologii i filozof (1896-1961)

Wstęp

Życie i twórczość profesora Ludwika Flecka zostały już szeroko opisane w literaturze, głównie za sprawą Thomasa Schnelle, który w roku 1982 wydał obszerną monografię na jego temat. Także dzięki pracy nieformalnej grupy roboczej badaczy niemieckich można zapoznać się z cennymi dokumentami zgromadzonymi i udostępnionymi na prowadzonej przez nich stronie internetowej http://www.ludwik-fleck-kreis.org. Pomimo obszernej ilości udostępnianych materiałów trudno jest jednoznacznie stwierdzić, jaką rolę pełnił profesor Fleck pracując w poszczególnych laboratoriach w trakcie Drugiej Wojny Światowej. Niektórzy badacze przypisują mu szczególną rolę w produkcji szczepionki przeciwtyfusowej, zwłaszcza w okresie jego uwięzienia w obozach koncentracyjnych. W trakcie poszukiwań archiwalnych odkryłam, że podczas swojego pobytu w obozach koncentracyjnych profesor Fleck nie był zatrudniony a pracowniach eksperymentalnych. Zarówno w KL Auschwitz jak i w KL Buchenwald wykonywał zwykłe rutynowe badania serologiczne.

Kolejną nieścisłością, pojawiającą się w uznanych źródłach historycznych, jest sformułowanie „grupa Weiglowców” odnoszące się do Flecka i jego współpracowników. Jak postaram się wyjaśnić w poniższej pracy, jest to sformułowanie błędne,

Za najbardziej drażliwą sprawę wymagająca wyjaśnienia uważam jednakże oskarżenie o rzekome wyłamanie się Profesora spod niepisanej umowy pomiędzy pracownikami laboratorium w Buchenwaldzie, dotyczącej unikania współudziału w prowadzonych eksperymentach na więźniach. Pomówienie to odżyło za sprawą pracy Evy Hedfors i wymaga komentarza.

Był 4 grudnia 1942 roku1. Przed budynek szpitala na ulicy Kuszewicza we Lwowie zajechała ciężarówka. Oficer SS, który nią przyjechał, poszukiwał doktora Flecka oraz jego najbliższych współpracowników. Miał wyraźny rozkaz aby zabrać ich wszystkich wraz z rodzinami do fabryki „Laokoon” na Zniesieniu2. Podczas wsiadania do ciężarówki oficer SS zauważył, że dr Seemannowa – współpracownica Profesora - utyka, co było to skutkiem przebytego w dzieciństwie Polio i sprzeciwił się zabieraniu osoby ułomnej. Pozostanie w szpitalnym laboratorium oznaczało dla Anny Seemann konieczność rozłąki z mężem i dziesięcioletnim synem oraz rychłą śmierć w getcie lwowskim. W spór włączył się doktor Fleck, zwracając się tymi słowami do oficera: „Tancerki przecież nie potrzebujecie w laboratorium.” Niemiec uległ. Doktor Seemannowa dołączyła do reszty. Odtąd grupa mikrobiologów pracująca pod kierunkiem doktora Flecka będzie nazywana „grupą lwowską” a czasami także mylnie „grupą Weiglowców”. Ale zacznijmy od początku…

Lwów

Ludwik Fleck urodził się we Lwowie 11 lipca 1896 roku. Tam też uczęszczał do szkoły oraz otrzymał w 1914 roku świadectwo dojrzałości. Po ukończeniu studiów na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jana Kazimierza, pracował w laboratorium badań nad durem plamistym profesora Rudolfa Weigla w Przemyślu. Po powrocie Profesora do Lwowa został jego asystentem w Katedrze Biologii Ogólnej. W maju 1922 roku uzyskał dyplom doktora wszechnauk lekarskich. Uchodził za osobę tyleż ciekawą co trudną, czym tłumaczono jego rychłe odejście z pracowni prowadzonej przez profesora Weigla. W połowie 1923 roku rozpoczął pracę jako kierownik pracowni bakteriologicznych Państwowego Szpitala Powszechnego. W tym roku poślubił Ernestynę Waldman, towarzyszkę nie tylko życia ale i pracy. W następnym roku na świat przyszedł ich syn Ryszard. Aby utrzymać rodzinę założył własną pracownię analityczną, którą prowadził z powodzeniem do końca 1939 roku. W 1927 wyjechał do Wiednia by odbyć staż w Instytucie Seroterapeutycznym i ukończyć rozpoczętą specjalizację z mikrobiologii. Od roku 1928 był kierownikiem laboratorium mikrobiologicznego Ubezpieczalni Społecznej. Pracował tam aż do roku 1935, kiedy to w ramach czystek rasowych został wyrzucony z pracy. Prywatne laboratorium gwarantowało mu jednakże bezpieczeństwo finansowe i w tym czasie prawie całkowicie poświęcił się filozofii. W 1935 roku ukazała się jego książka „Powstanie i rozwój faktu naukowego. Wprowadzenie do nauki o stylu myślowym i kolektywie myślowym” oraz dwa artykuły opublikowane w Przeglądzie Filozoficznym „O obserwacji naukowej i postrzeganiu w ogóle”(1935) i „Zagadnienie teorii poznawania” (1936)3. W 1939 wojska sowieckie zajęły Lwów co umożliwiło Fleckowi powrót na stanowisko uniwersyteckie – został mianowany docentem Ukraińskiego Instytutu Medycznego i doradcą w Wojskowym Laboratorium Bakteriologicznym.

Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 roku, Fleck wraz z rodziną musiał przeprowadzić się do utworzonej dzielnicy żydowskiej, późniejszego getta. Tam też został kierownikiem laboratorium bakteriologicznego w Szpitalu Żydowskim na ulicy Kuszewicza. Pracował z wybitnymi specjalistami w dziedzinie mikrobiologii: doktorem Anhaltem, doktor Olgą Elster oraz doktorem Bernardem Umschweifem. Dzięki ich pomocy oraz wsparciu dyrektora szpitala doktora Izydora Kurzrocka, udało się im utworzyć sprawnie działająca pracownię, w której nie tylko prowadzili rutynowe badania ale i kontynuowali wcześniejsze prace badawcze. Jednym z odkryć zespołu doktora Flecka była fakt pojawiania się swoistej substancji antygenowej w moczu osób chorych na dur plamisty. Opracowano serologiczną metodę jej wykrywania oraz podjęto próbę stworzenia szczepionki przeciwtyfusowej4. Po pierwszych udanych próbach jej zastosowania u królików i świnek morskich, w dniu 28 sierpnia 1942 roku, Fleck zaszczepił siebie szczepionką własnego pomysłu. Ponieważ nie zaobserwowano działań ubocznych, zdecydowano o szczepieniu kolejnych pracowników, ich rodzin oraz około 500 mieszkańców getta i więźniów obozu przy ulicy Janowskiej. Antygen do produkcji szczepionki pozyskiwano z moczu chorych i ozdrowieńców – pacjentów szpitala żydowskiego. Profesor Fleck wspominał po wojnie: „Często mnie pytano, czy można by w ten sposób szczepić Niemców? Odpowiadałem, że wątpię w to, ponieważ należą oni do odrębnej rasy, a szczepionkę uzyskano z moczu chorych Żydów5.”


Lwów,ul. Kuszewicza 5


Ul. Łąckiego za murem z prawej, w gmachu policji mieściło się w czasie II wojny jedno z najcięższych więzień sowieckich i później niemieckich

Równocześnie z prowadzonymi w gettcie badaniami Fleck odwiedzał Instytut Weigla6. Jego nazwisko można bowiem odnaleźć na liście pracowników z adnotacją „karmiciel zdrowych wszy”7. Jak jest powszechnie wiadomo, profesor Rudolf Weigl zatrudniał wielu wybitnych naukowców oraz działaczy organizacji podziemnych w swoim Instytucie, ponieważ status „karmiciela wszy” gwarantował takiej osobie względne bezpieczeństwo. Karmienie wszy trwało około godziny i polegało na przyłożeniu do skóry uda specjalnej klatki z pasożytami. Była ona tak skonstruowana, aby pasożyty mogły ssać krew swojego karmiciela ale nie wydostawały się z niej. W dalszym etapie zarażano je riketsjami. Po namnożeniu patogenu w jelicie wszy, jelito usuwano i łączono z mózgiem świnek morskich tworząc najskuteczniejszą z produkowanych wówczas szczepionek przeciwtyfusowych. Równocześnie z Instytutem Badań nad Tyfusem Plamistym szczepionkę tą metodą uzyskiwano od 1942 roku w Instytucie Behringa przy ulicy Zielonej. Innymi testowanymi sposobami były metody: Gildemeistera, Otta, Haagena, i Coxa. Szczepionki uzyskiwane metodą Weigla Wehrmacht uznawał za najskuteczniejsze ale ich produkcja była czasochłonna i bardzo skomplikowana. Dlatego też Niemcy boleśnie odczuwali niedostatek ilości produkowanych na potrzeby wojska szczepionek przeciwtyfusowych i nieustannie poszukiwali nowych metod produkcyjnych.


Widok na gmach starego Uniwersytetu przy ul. św. Mikołaja 4 ,z prawej -kościół św. Mikołaja. W łączniku między Uniwersytetem a kościołem św. Mikołaja mieścił się w czasie II wojny światowej Instytut profesora Weigla

Jakkolwiek wyniki, które uzyskano w laboratorium Szpitala Żydowskiego były obiecujące, to warunki do produkcji szczepionki na dużą skalę niewystarczające. Aby kontynuować jej wytwarzanie w dużej ilości, należało przenieść pracownię w miejsce, gdzie będzie można gromadzić znaczne ilości moczu. Jak dotąd uzyskiwano do 100 litrów moczu dziennie, podczas gdy w laboratorium można było przetrzymywać zaledwie litr8.

Idealnym miejscem do przeniesienia „produkcji” była założona przez Piotra Mikolascha w 1910 roku fabryka „Laokoon”, znajdująca się na przedmieściach Lwowa na Zniesieniu. W latach 1923-1939 produkowano w niej do 65 ton leków rocznie9. Aby zjednać sobie przychylność niemieckiego dyrektora fabryki - doktora Schwanenberga, Fleck skontaktował się z nim osobiście, obiecując mu całkowite przekazanie prawa patentowego do szczepionki. Dyrektor przystał na propozycję widząc w tym możliwość zysku. Jak dotąd Wehrmacht płacił Instytutowi Weigla po 15 Marek za jedną dawkę szczepionki.


Zniesienie (przedmieście Lwowa). Dawna fabryka "Laokoon" Piotra Mikolascha

Rezultatem przeprowadzonych rozmów było wezwanie dyrektora Szpitala Żydowskiego doktora Kurzrocka oraz doktora Flecka do siedziby gestapo przy ulicy Pełczyńskiej. Po przesłuchaniu prowadzonym przez grupę niemieckich naukowców, które przebiegało w atmosferze niedowierzania i niechęci, zapowiedziano, że próbki zostaną wysłane do oceny profesora Otto, do Frankfurtu nad Menem. Już po kilku dniach od spotkania, do szpitala przybyła delegacja pod kierownictwem profesora Kudicka, która interesowała się technicznymi aspektami produkcji szczepionki, a po kolejnych kilku dniach nastąpiło opisane już aresztowanie pracowników laboratorium. Do fabryki leków „Laokoon” przewieziono także ich rodziny. Razem z doktorem Fleckiem, jego żoną Ernestyną oraz synem Ryszardem, zostali aresztowani: Jakub i Anna Seeman z dziesięcioletnim synem, Natalia i Bernard Umschweif z czteroletnim synem, doktor Ostern, lekarz weterynarii Gelb, oraz pracownik laboratorium Owsiej Abramowicz10. Po krótkim pobycie na terenie fabryki, a później także w więzieniu przy ulicy Łąckiego, niemal wszyscy zostali przewiezieni do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Doktor Bruno Weber11, kierownik nowopowstałego Instytutu Higieny Policji i Waffen-SS ściągał do obozu przy pomocy gestapo najlepszych specjalistów pracowni uniwersyteckich w dziedzinie min. higieny, mikrobiologii i histopatologii12. Nie mogły jego uwadze umknąć osiągnięcia doktora Flecka.

KL-Auschwitz. (07.02.1943 – 06.01.1944)

Na kilka dni przed przybyciem lwowskiego transportu do Oświęcimia, Główny Urząd Administracji i Gospodarki SS wydał zarządzenie aby komendanci obozów koncentracyjnych wydawali nowo przybyłym więźniom odzież cywilną Polaków i Rosjan zmagazynowaną w depozytach obozowych. Miało to związek z masową deportacją Żydów do obozów koncentracyjnych oraz wynikającą stąd trudnością w zaopatrzeniu ich w odzież obozową tzw. „pasiaki”. Po wstępnej „kąpieli” oraz dezynfekcji i strzyżeniu włosów oraz tatuowaniu numerów, wydawano odzież, która zazwyczaj nie nadawała się do noszenia albo zupełnie nie pasowała do danej pory roku. Jednakże transport specjalny, jaki niewątpliwie stanowili naukowcy lwowscy, nie został poddany typowej procedurze przyjęcia. Wszyscy razem zostali skierowani do bloków, w tak zwanym obozie macierzystym w Oświęcimiu. Mężczyźni trafili do sztuby 4 w bloku 20, zaś kobiety z dziećmi do sali na parterze bloku 10. Numery więźniarskie przydzielono i wytatuowano im z kilkudniową zwłoką 11.02.1943 roku13.


Obóz koncentracyjny Auschwitz. Blok 10

Blok 10 był dwupiętrowym budynkiem znajdującym się w sąsiedztwie bloku 11, tzw. „Bloku Śmierci” i połączonym z nim wspólnym podwórzem, na terenie którego znajdowała się „Ściana Śmierci”. Tu rozstrzeliwano niemal codziennie więźniów obozu oraz osoby przywiezione w tym celu z rejencji katowickiej. Okna bloku 10 wychodzące na te stronę były zamknięte i zabite deskami tak aby więźniowie przebywający w salach od strony podwórza nie mogli obserwować egzekucji.

Pod koniec 1942 roku blok 10 został opróżniony z więźniów i poddany częściowej przebudowie. Na parterze bloku urządzono laboratoria Instytutu Higieny. Równocześnie z pracami związanymi z urządzaniem pomieszczeń Instytutu, trwały prace remontowe nad przystosowaniem i wyposażeniem sali do badań ginekologicznych tzw. „stacji sterylizacyjnej profesora Clauberga”. Prócz pomieszczeń przeznaczonych dla celów „badawczych” znajdowały się tam ponadto: toalety, apteka, pokój lekarzy i pokój pielęgniarek. Pierwsze piętro zajęły w drugiej połowie kwietnia więźniarki żydowskie przeznaczone „do celów doświadczalnych”.

Blok 10 był zamknięty i pilnie strzeżony, zwłaszcza w okresie gdy dokonywano w nim eksperymentów sterylizacyjnych. Był ponadto blokiem kobiecym i podlegał administracji obozu dla kobiet w KL Birkenau. Nieliczni mężczyźni pracujący w bloku 10 byli przyprowadzani do laboratorium na czas pracy, na noc zaś odprowadzani do swoich bloków.

Doktor Fleck, jego syn oraz współpracownicy zostali przydzieleni do bloku 20, który był częścią obozowego szpitala więźniarskiego dla mężczyzn tak zwanego „rewiru”. Dołączyli tam do formującego się „Komanda Laboratorium Rajsko”. Jeden z członków tego komanda - Mieczysław Kieta, przed aresztowaniem student medycyny, zajmował się w obozie magazynem i inwentaryzacją sprzętu laboratoryjnego, w większości pochodzącego z grabieży polskich ośrodków akademickich. O przybyciu naukowców lwowskich pisał: „W tym czasie komando nasze powiększyło się o pięciu więźniów, przywiezionych w pierwszej połowie lutego ze Lwowa (…) Na razie poza dorywczymi pracami przy urządzaniu laboratorium serologicznego na bloku 10, na końcu korytarza po prawej stronie, siedzieliśmy w sali naszego komanda na bloku 2014.”


Obóz koncentracyjny Auschwitz. Blok 20

Zarówno Fleck jak i jego syn zachorowali na tyfus zaraz po przyjeździe do obozu. Dzięki wcześniejszemu szczepieniu w gettcie, przebieg choroby był względnie łagodny. Ludwika Flecka zarejestrowano jednakże jako pacjenta w książce stacji radiologicznej z rozpoznaniem zapalenia płuc15. Dzięki pomocy polskich lekarzy doktora Ławkowskiego i doktora Fejkla otrzymał niezbędne leki i powrócił do względnego zdrowia16.


Kopia dokumentu z Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz - Birkenau.(Sygn D-AuI-5/9) Książka Stacji Rentgena, Pozycja 9 Ludwick Fleck, rozpoznanie Peribronchitis emphysema.

Pracę w laboratoriach serologicznym i histopatologicznym rozpoczęto oficjalnie 8 kwietnia 1943 roku. Tak zwana „grupa lwowska” (Ludwik Fleck, jego żona Ernestyna, Bernard i Natalia Umschweif) oraz dr Lewin pracowali w laboratorium serologicznym na bloku 10, gdzie wykonywali typowe analizy serologiczne na potrzeby Instytutu Higieny oraz laboratorium obozowego. Jakub Seeman i Owsiej Abramowicz byli zatrudnieni przy myciu probówek i utrzymywaniu czystości. Ludwik Fleck pisał po wojnie: “Moim zadaniem było przeprowadzanie analiz bakteriologicznych. Otrzymywałem liczne próbki pobrane od więźniów i miałem wydać wyniki przeprowadzanych analiz. To była zwykła praca, typowa dla każdego laboratorium bakteriologicznego, ale w obliczu ciągłych selekcji w szpitalu i ludzi, którzy byli zabierani do komór gazowych, trudno było uwierzyć by próbki krwi, moczu czy kału były pobierane w celu leczenia chorych17.”

W pierwszym tygodniu maja 1943 roku niemal cały personel Instytutu Higieny przeniesiono do budynku we wsi Rajsko, położonej w niewielkiej odległości od obozu. Tam też urządzono nowe pracownie. Na terenie obozu macierzystego pozostawiono dwie pracownie bakteriologiczne, w bloku 20 oraz 13 (tu pozostał jako jeden z pracowników - Ryszard Fleck). W Rajsku powstały natomiast laboratoria: Odczynu Wassermana, Odczynu Waalera-Rosego oraz trzy Stacje Serologiczne. Ludwik Fleck prowadził mieszczącą się na pierwszym piętrze stację Odczynu Wassermana do końca swojego pobytu w KL Auschwitz. Po jego przeniesieniu do Buchenwaldu, kierownikiem tej pracowni została jego żona Ernestyna.

KL Buchenwald (07.01.1944 – kwiecień 1945)

W kwietniu 1942 roku powstał na terenie obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie specjalny oddział izolacyjny utworzony na potrzeby przyszłych badań nad nowymi szczepionkami przeciwtyfusowymi. Mieścił się on w bloku 46, który został w tym celu całkowicie odseparowany od reszty obozu ogrodzeniem z drutu kolczastego. Kierownikiem dziewięćdziesięciołóżkowego oddziału doświadczalnego został SS-Sturmbannführer Erwin Ding-Schuler, obozowy lekarz SS. Ponieważ większość czasu spędzał on w Berlinie, w głównej siedzibie Instytutu Higieny, wyznaczył na miejscu swojego zastępcę i pełnomocnika SS-Hauptsturmführera Waldemara Hovena, lekarza garnizonu SS w Buchenwaldzie. Oficjalne badania nad skutecznością badanych szczepionek rozpoczęto 5 stycznia 1943 roku. Były to serie doświadczalne obejmujące próbki dostarczone z Instytutu Wojsk Lądowych w Krakowie, Instytutu Kocha, Instytutu Pasteura, oraz firm farmaceutycznych niemieckiej Behringwerke i rumuńskiej Cantacuzino. W kolejnych seriach badano szczepionki pochodzące od innych dostawców. Zdrowych więźniów szczepiono badanymi preparatami po czym sztucznie zakażano tyfusem. Wielu z nich zmarło wskutek powikłań. Na więźniach testowano także leki przeciwtyfusowe. Równocześnie prowadzone były w laboratorium badania nad szczepionką „Weimar” uzyskiwaną metodą francuskiego profesora Paula Girouda18. Metoda ta polegała na hodowli riketsji z wykorzystaniem płuc królika.

Jakkolwiek doktor Fleck nie został przydzielony do pracy w zespole opracowującym szczepionkę, był on w laboratorium niekwestionowanym autorytetem. Szybko zorientował się, że wytwarzany pod kierownictwem doktora Mariana Ciepielowskiego preparat jest nieaktywny, ale nie zdradził konspiratorów, ponieważ wiedział, że szczepionka ta trafia do niemieckich żołnierzy na froncie wschodnim. Powodem dla którego nie uzyskiwano aktywnej immunizacji były riketsje, a właściwie ich brak laboratorium.

Dzięki pomocy ruchu oporu, który dostarczył riketsje z Krakowa oraz fachowej wiedzy Flecka udało się uzyskać niewielką ilość skutecznego preparatu, który używano do szczepienia więźniów oraz do testów kontrolnych. Przykładowo w lipcu 1944 roku przeprowadzono jeden z eksperymentów kontrolnych, wstrzykując podskórnie dwudziestu więźniom po 1 cm3 szczepionki „Weimar”. Po zarażeniu patogennymi riketsjami 9 z nich zachorowało na postać lekką tyfusu, lekką do średniej 7 osób, i 4 na postać średnio-ciężką. Władze w Berlinie były z pewnością zadowolone z uzyskanych wyników. W tym samym czasie na front wysyłano nieaktywną postać preparatu19.

W buchenwaldzkim laboratorium istniała nieformalna umowa, iż nikt nie będzie czynił nic co by skutkowało nowymi eksperymentami na więźniach. Obawiano się zwłaszcza Ding-Schulera. Był on już od 1941 roku zainteresowany badaniem odczynu Weil-Felixa w trakcie zakażenia durem plamistym. W 1943 roku opublikował na ten temat artykuł, nie przyznając się do tego, że doświadczenia przeprowadził na więźniach obozu koncentracyjnego. Wyniki zamieścił w czasopiśmie Zeitschrift für Hygiene. Potwierdzały one znany fakt, iż u około 10% chorych odczyn ten może być ujemny. W przebiegu tych doświadczeń zmarło co najmniej 4 więźniów.

Jeden z pracowników laboratorium w Buchenwaldzie dr Alfred Bałachowski zarzucił po wojnie Fleckowi, że inspirował Ding-Schulera do kolejnych eksperymentów, zgłaszając mu swoje obserwacje na temat wczesnego, dodatniego odczynu Weil-Felixa w przebiegu tyfusu. W wyniku rzekomej rozmowy, Ding miał „zamówić” dwudziestu kolejnych więźniów doświadczalnych, którzy w listopadzie 1944 roku, zostali celowo zakażeni tyfusem, aby obserwować wczesne reakcje serologiczne. Według Bałachowskiego dziewiętnastu z nich zmarło.

Jednakże analiza dokumentacji, a zwłaszcza Dziennika Oddziału Badań nad Durem Plamistym i Wirusami Instytutu Higieny Waffen-SS, nie potwierdza aby takie doświadczenia były przeprowadzane20. W listopadzie 1944 prowadzono w laboratorium eksperymenty z udziałem więźniów, ale dotyczyły one skuteczności szczepionek w terapii duru plamistego. Pod datą 13.11.1944 wspomnianego dziennika możemy przeczytać:

„Według rozkazu naczelnego higienisty Waffen-SS z 12.08.1944 należy stwierdzić, czy przebieg zachorowania na dur plamisty może zostać złagodzony przez dożylne lub śródmięśniowe wstrzyknięcie szczepionki. Do serii doświadczeń przewidziano dwadzieścia osób, z tego dziesięć do wstrzyknięcia dożylnego (seria A) i dziesięć do wstrzyknięcia śródmięśniowego (seria B), ponadto pięć osób do kontroli. 13.11.1944 roku zakażono dwadzieścia pięć osób przez podskórne wstrzyknięcie 1/10 cm3 zainfekowanej świeżej krwi. Wszystkie osoby doświadczalne zachorowały21.” Skrupulatny w prowadzeniu obserwacji Ding-Schuler, nie odnotował nic na temat obserwacji odczynów serologicznych. Więźniowie poddani eksperymentom chorowali na tyfus pomimo podania im w trakcie choroby pojedynczej dawki szczepienia. W dniu 2 stycznia sporządzono wykresy i historie choroby opisujące przeprowadzone eksperymenty, które osobiście podpisał Ding-Schuler. Doświadczenia zakończono.

Oskarżenia Bałachowskiego Fleck odpierał w 1958 roku, zarówno w liście do profesora Stanisława Konopki (oryginał znajduje się w zbiorach Głównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie) jak i później pisząc obszerny komentarz na ten temat22. Z medycznego punktu widzenia pomówienie o współpracę wydaje się być niedorzeczne, bowiem jeśli Fleck pragnąłby mimo wszystko kontynuować badania, zdradziłby Dingowi, iż już w gettcie lwowskim opracował skuteczną metodę wykrywania antygenu tyfusowego w moczu chorych (tak zwana metoda uroserologiczna)23. Umożliwiała ona wczesną diagnostykę duru plamistego, w niektórych przypadkach dając wynik pozytywny już w okresie wylęgania choroby. Co ważne, była to metoda łatwa w zastosowaniu i względnie tania24.

Po wyzwoleniu.

W kwietniu 1945 roku, tuż przed wyzwoleniem obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie, Ludwik Fleck został ukryty na terenie obozu przez działaczy komunistycznego ruchu oporu. Spodziewano się, że jako „nosiciel tajemnicy” może zostać rozstrzelany tuż przed likwidacją obozu. Wyzwolony przez Amerykanów, był zbyt słaby by od razu wracać do Polski. Po kilkutygodniowym pobycie w szpitalu w Buchenwaldzie, a potem w Bolesławcu, powrócił w lipcu do Lublina, gdzie odnalazł swoją żonę Ernestynę25.

Tam też objął niezwłocznie katedrę Mikrobiologii na Uniwersytecie Lubelskim, którego profesorem został dwa lata później. Od 1947 pełnił funkcję doradcy w Państwowym Zakładzie Higieny. W 1948 roku brał udział jako biegły w trakcie procesu hitlerowskich lekarzy przed Międzynarodowym Trybunałem w Norymberdze. W 1952 roku przeniósł się do Warszawy aby objąć funkcję kierownika Zakładu Bakteriologii i Immunologii Instytutu Matki i Dziecka. W 1954 został członkiem Polskiej Akademii Nauk. W 1957 roku pomimo rozpoznania choroby nowotworowej zdecydował się wraz z żoną na wyjazd do Izraela, gdzie mieszkał jego syn Ryszard. Tam został dyrektorem Pracowni Patologii Eksperymentalnej w Izraelskim Instytucie Badań Biologicznych w Ness Ziona oraz profesorem mikrobiologii na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie.

Ludwik Fleck zmarł 5 czerwca 1961 roku w Ness Ziona, w Izraelu.

Przypisy
  1. http://www.ludwik-fleck-kreis.org/uploadfiles/documents/1011_154938_1NS_Erfahrung.pdf
  2. Niemcy określali ten rodzaj aresztowania jako „Schutzhaft” czyli „uwięzienie ochronne”. Miało ono zdaniem okupanta na celu izolację osób potencjalnie szkodliwych dla Trzeciej Rzeszy.
  3. http://fleck.umcs.lublin.pl/fleck.zycie.htm Wojciech Sady i Paweł Jarnicki „Ludwik Fleck. Życie i dzieło”.
  4. Prace te Ludwik Fleck opisał po wojnie w czasopismach: “Polski Tygodnik Lekarski” 1946, No. 21 oraz “ Texas Raports on Biology and Medicine” 1947, vol. V no 2
  5. Archiwum Yad Vashem w Jerozolimie, dokument 0-3/650. Świadectwo Ludwika Flecka z 3.02.1958.
  6. Instytut Weigla nazywany był tak z uwagi na osobę swojego kierownika Rudolfa Weigla. Właściwa nazwa brzmiała kolejno Zakład Biologii Ogólnej Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (do 1939), Instytut Sanitarno-Bakteriologiczny (1939-1941), Instytut Badań nad Tyfusem Plamistym i Wirusami (1941-1944).
  7. Wykaz osób zatrudnionych pochodzi z katalogu wystawy Weiglowskiej we Wrocławiu w 1994 roku i został sporządzony na podstawie ankiety z 1988 roku pt. "Legenda Profesora Weigla" przez Tomasza Cieszyńskiego i Zbigniewa Stuchlego, oraz później poszerzony wykazem osób ułożonym przez Andrzeja Nespiaka oraz listą osób podaną przez Jana Starzyka.
  8. History of Halychpharm http://www.arterium.ua
  9. Archiwum Yad Vashem w Jerozolimie, dokument 0-3/650. Świadectwo Ludwika Flecka z dnia 3.02.1958.
  10. SS - Obersturmbahnführer dr Bruno Weber, kierownik oświęcimskiej filii Głównego Instytutu Higieny Waffen SS i Policji, lekarz obozowy w obozie kwarantanny męskiej w Brzezince. Prowadził eksperymenty medyczne nad zastosowaniem środków narkotycznych w czasie przesłuchań, doświadczenia nad durem wysypkowym, malarią oraz badania serologiczne nad nową metodą określania grup krwi.
  11. Do pracy w Instytucie Higieny Policji i Waffen-SS sprowadzono min. docent Janinę Kowalczykową (po wojnie profesor anatomii patologicznej), profesora biologii Antoniego Jakubskiego, profesora matematyki Władysława Ślebodzińskiego, profesora mikrobiologii Henryka Meisla.
  12. Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz Birkenau. Teczka Procesy Hoessa t.26 k. 197-198 Można tam odnaleźć następujące dane dotyczące przydzielonych numerów więźniarskich: Owsiej Abramowicz – 100965 Ryszard Fleck – 100966, Ludwik Fleck – 100967, Jakub Seeman – 100968, Barnard Umschweif – 100969, Anna Seeman – 34965, Natalia Umschweif – 34966, Ernestyna Fleck – 34967.
  13. Kieta M. Instytut Higieny SS i Policji w Oświęcimiu. Przegląd Lekarski Oświęcim 1980;1:172-176.
  14. Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz Birkenau. Książka stacji Roentgena: data wpisu 18.03.1943, numer kolejny wpisu 19769/2351, numer więźnia 100967. Sygn. D-AuI-5/9
  15. Archiwum Yad Vashem w Jerozolimie, dokument 0-3/650. Świadectwo Ludwika Flecka z dnia 3.02.1958.
  16. Archiwum Yad Vashem w Jerozolimie, dokument 0-3/650. Świadectwo Ludwika Flecka z dnia 3.02.1958.
  17. Od 9.01.1943 oddział doświadczalny w Buchenwaldzie został przemianowany na Oddział Badań nad Durem Plamistym i Wirusami (Abteilung für Fleckfieber und Virusforschung, Weimar-Buchenwald
  18. Klee E. Auschwitz medycyna III Rzeszy i jej ofiary. Wydawnictwo Universitas. Kraków 2005; s.324
  19. Dokument w Procesie Norymberskim sygn. NO-265, Archiwum Narodowe w Waszyngtonie.
  20. Klee E. Auschwitz medycyna III Rzeszy i jej ofiary. Wydawnictwo Universitas. Kraków 2005; s.327
  21. Prof. Dr Ludwik Fleck “W sprawie buchenwaldzkiej. Komentarz do książki F. Bayle “Croix Gammée contre Caducée” http://www.ludwik-fleck-kreis.org/uploadfiles/documents/0703_171248_Fleck-Balachowsky.pdf
  22. Wstępne doniesienie na ten temat ukazało się 27 maja 1942 roku w numerze 62 Gazety Żydowskiej.
  23. Jeszcze w trakcie pobytu w gettcie lwowskim Fleck interesował się zagadnieniami z dziedziny immunologii. Odkrył i opisał zjawisko leukergii, zlepiania się pobudzonych zapalnie leukocytów, które w 1947 roku opisano w czasopiśmie The Lancet jako notatkę redakcyjną pt. „Research In Poland during the occupation. Profesor Ludwik Fleck opublikował łącznie 120 prac naukowych w języku polskim, francuskim, niemieckim i angielskim.
  24. Ryszard Fleck, z KL Auschwitz został przetransportowany do KL Gross-Rosen, a stamtąd do Buchenwaldu. W 1947 roku wyjechał do Izraela. Ernestyna Fleck z KL Auschwitz trafiła do KL Ravensbrück, a stamtąd do podobozu w Malchof gdzie została wyzwolona 30.04.1945 roku.

Bibliografia

  1. Bisaga E Jastrzębowska N, Maciaszczyk M. Konserwacja dokumentów SS-Hygiene Institut. Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Oświęcim, 2011
  2. Cohen R.S., Schnelle T,.Cognition and Fact. Materials on Ludwik Fleck (= Boston Studies in the Philosophy of Science. Volume 87). R. Reidel Publishing Company, Dordrecht 1986.
  3. Cohen RS Schnelle T. Cognition and Fact. In: Materials on Ludwick Fleck. Dordrecht: D. Reidel Publishing Company. Library of Congress Cataloging in Publication Data, 1986.
  4. Egloff R. Tatsache – Denkstil – Kontroverse: Auseinandersetzungen mit Ludwik Fleck (= Collegium Helveticum. Nr. 1). Collegium Helveticum, Zürich 2005.
  5. Fejkiel W. Więźniarski szpital w KL Auschwitz. Oświęcim: Wydawnictwo Państwowego Muzeum w Oświęcimiu, 1994
  6. Fleck L. “W sprawie buchenwaldzkiej. Komentarz do książki F. Bayle “Croix Gammée contre Caducée” oraz “Pathology of the Holocaust. Invastigation of Epidemic Typhus in the Ghetto of Lwów in 1941-1942.” Pełne teksty dostępne na http//www.ludwik-fleck-kreis.org http://www.ludwik-fleck-kreis.org
  7. Fleck L. “Nauka a środowisko”, Przegląd Współczesny, 1939; 8–9: 149–156.
  8. Fleck L. “O obserwacji naukowej i postrzeganiu w ogóle”, Przegląd Filozoficzny 1935;38: 57–76.
  9. Fleck L. “Odpowiedź na uwagi Tadeusza Bilikiewicza”, Przegląd Współczesny, 1939; 8–9: 168–174.
  10. Fleck L. “Patrzeć, widzieć, wiedzieć”, Problemy,1947;2: 74–84
  11. Fleck L. “Problemy naukoznawstwa”, Życie Nauki. Miesięcznik Naukoznawczy, 1946;1: 322–336
  12. Fleck L. “W sprawie artykułu p. Izydory Dąbskiej w Przeglądzie Filozoficznym”, Przegląd Filozoficzny, 1937;41: 192–195.
  13. Fleck L. “Zagadnienie teorii poznawania”, Przegląd Filozoficzny, 1936;39: 3–37.
  14. Fleck L. “Zur Frage der Grundlagen der medizinischen Erkenntnis”, Klinische Wochenschrift, 1935;14: 1255–1259.
  15. Fleck L. “Zur Krise der ‘Wirklichkeit’”, Die Naturwissenschaften, 1929;17: 425–430.
  16. Fleck L. „O niektórych swoistych cechach myślenia lekarskiego” Archiwum Historii i Filozofii Medycyny oraz Historii Nauk Przyrodniczych, 1927;6: 55–64.
  17. Fleck L. Entstehung und Entwicklung einer wissenschaftlichen Tatsache. Einführung in die Lehre vom Denkstil und Denkkollektiv. Wydawnictwo Benno Schwabe & Co, Basel, 1935.
  18. Fleck L. Style myślowe i fakty. Warszawa: Wydawnictwo IFIS PAN,2007
  19. Griesecke B, Graf E.O. Ludwik Flecks vergleichende Erkenntnistheorie. Die Debatte in Przegląd Filozoficzny 1936–1937 (= Fleck-Studien. Band 1). Parerga, Berlin 2008.
  20. Hedfors E. The reading of Ludwik Fleck. Sources and context. Licentiate thesis in philosophy from the Royal Institute of Technology 7, 2005, 113
  21. Kieta M. Instytut Higieny SS i Policji w Oświęcimiu. Przegl Lek Oświęcim 1980;1:172-176.
  22. Klee E. Auschwitz medycyna III Rzeszy i jej ofiary. Wydawnictwo Universitas. Kraków 2005.
  23. Kłodziński S Laboratorium Instytutu Higieny SS w Oświęcimiu. Bulion z mięsaludzkiego. Przegl Lek Oświęcim 1969;1:67-70
  24. Kogon E. Der Staat. Das System der Deutschen Konzentrationslager. München: 1946:264
  25. Sady W Jarnicki P. Ludwik Fleck. Życie i dzieło. Dostępne na http://fleck.umcs.lublin.pl/fleck.zycie.htm
  26. Schäfer L, Schnelle T. Ludwik Fleck: Erfahrung und Tatsache. Gesammelte Aufsätze. Suhrkamp, Frankfurt am Main 1983.
  27. Schnelle T. Ludwik Fleck – Leben und Denken. Zur Entstehung und Entwicklung des soziologischen Denkstils in der Wissenschaftsphilosophie (= Hochschulsammlung Philosophie: Philosophie. Band 3). Hochschulverlag, Freiburg im Breisgau 1982.
  28. Schnelle T. Ludwik Fleck-Leben und Denken. Zur Entstehung und Entwicklung des soziologischen Denkstils in der Wissenschaftsphilosophie, Thesis, Freiburg: HochschuleVerlag, 1982.
  29. Weisz GM, Grzybowski A. Medical discoveries in the ghettos: the anti-typhus battle. Israel Medical Association Journal 2011;13:261-5
  30. Weisz GM, Grzybowski A. Rapid urinary antigen diagnosis of infectious diseases: the legacy of Dr Ludwik Fleck. WürzburgerMedizinhistorischeMitteilungen 2010;29:314-24

Zdjęcia:

  • Fig. 1 Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz - Birkenau.(Sygn D-AuI-5/9) Książka Stacji Rentgena, Pozycja 9 Ludwick Fleck, rozpoznanie Peribronchitis emphysema.

    Tekst i współczesne fotografie Lwowa i obozu Auschwitz: Maria Ciesielska. Copyright 2013 dr Maria Ciesielska, e-mail: drmariaciesielska(at)gmail.com


    • Data modyfikacji strony: 2013-07-11

    Powrót
    Licznik